ВЕРШАВАНЫЯ АПАВЯДАННІ

ВЕРШАВАНЫЯ АПАВЯДАННІ

ГОД БЕЛАРУСА

Край беларускі, край ты наш родны,

Неураджайны ты і бязводны,

Нечарназёмна твая зямліца:

Глей, або гліна, ці камяніца.

Дробны загоны і скібы тонкі,

А замест межаў дык баразёнкі,

Доўгія ніўкі і надты вузкі,

Як быццам мотуз ад добрай стужкі…

Кажуць старыя, калі даць веры,

Што былі пушчы, лясы без меры,

Пчол надта многа, мёду — як гліны,

Птаства без ліку, процьма звярыны,

Дзікоў, мядзведзяў, гусяў і лосяў…

Цяпер жа нешта усё звялося…

Народ наш ціхі, прытом нясмелы —

Яго згубілі часты раздзелы.

Акром бядоты у беларуса

Добрае сэрца, хоць часам куса,

Вось, як той кажа, і з імбывае,

Ён дае раду, не наракае.

Калі сашле Бог гадкі цяжкія,

То вельмі мокры або сухія,

Або паводка знясе, папсўе,

Альбо нарэшце град адпітлюе,

Альбо зладзеі абчысцяць скрынкі,

Або пажарам змяце будынкі,

Аставіць курсні і папялішчы,

Або уб’ецца злая вяснішча…

Тады бываеш рад і мякіне,

Як няма есці сабе й скаціне,

То ён прыкупіць, то прыпазычыць,

Цяпла чакае, нядзелькі лічыць.

А як Бог вышле лягчэйшу пору,

Як пойдзе проста сонейка ўгору

Ды снег растане, дык ужо скора

Папрылятае вырай зза мора,

Як цёплы ветрык знізу павее,

Нашаму брату шмат палягчэе.

Як скрозь абсохне, спадуць і рэчкі,

Пойдуць у поле цёлкі, авечкі,

Пастушкі сядуць там за палянкай.

Надойдзе хмарка з громам, з маланкай,

Казаў бы, дзеці будуць баяцца,

Яны ж са смеху стануць куляцца.

Дожджык пакропіць, сонца прыгрэе,

Цвяце вярбіна, рунь зелянее,

Сыпнула ўсюды ж з зямлі травіца,

Зямля абсохла, блішчыць расіца.

Вось жаварынка пяе дарэчы,

Стары дзядуля вылез зза печы

I сеў на сонцы зубы пагрэці.

А там кацелку качаюць дзеці,

За сметнік пеўні дзяруцца ёмка,

Шпачок і дроздзік шчабечуць громка;

А там, на дубе, буслы клякочуць,

Гагаюць гускі, куркі сакочуць,

Бляюць авечкі, бычкі бадуцца,

Пастух іграе на новай дудцы;

А там, у стадзе, волік бузуе,

Зязюля ў белым садзе кукуе.

Там салавейка, там і жаўтушка,

Гудзіць і пчолка, звініць і мушка,

Ідуць мурашкі, як сонца ўбачаць,

Лятуць матылькі, і жабкі скачуць.

Гай, што быў цёмны, зазеляніўся,

Сад, што быў голы, ужо распусціўся,

Зацвіла яблынь, сліва і груша,

Зацвіла вішня і какалуша [15].

Ясць многа красак у лузе, ў дуброве.

Травы даволі ў полі карове,

Пойдзе скаціна ў «табар» рагата.

Паедуць з коньмі хлопцы, дзяўчаты:

Юрка, Тамашка, Міхаська, Янка,

Сымон, Нікіпар, Змітрок, Раманка,

Андрэй і Юзя, Астап з Кандратам;

Як сабяруцца ды перад святам

Або ў суботу перад нядзелькай,

Валы прыгоняць Наста з Марселькай,

Тэкля з Даротай, прыйдзе Раіна,

Доіць карову і Кацярына.

Уперад скацінку сваю агледзяць,

Дояць кароўкі, малачко цэдзяць,

Збанкі абвяжуць, у куст схаваюць,

Ды ўсе пойдуць дроў назбіраюць,

Ды як наложаць агонь вялікі!..

А з сваіх хлопцаў ёсць два музыкі:

Адзін па струнах смыкам пілуе,

Другі ў цымбалы ёмка пітлюе.

Нашым дзяўчатам многа пацехі,

Пачнуцца жарты, пачнуцца смехі,

Пачнуць усе гуртам песенькі пеці,

Скачуць, гуляюць, крычаць, як дзеці.

Паднімуць гоман малойцы нашы,

Як жыды тыя, што на кірмашы,

Круцяць галовы з апошняй мочы

I так дурэюць да позняй ночы

Цёплай вясною так, як бы летам,

А спаць кладуцца дык ужо светам.

Павесялела мужыча доля,

Сыпнуў рабочы народ на поле,

Працуюць людзі, поту не чуюць.

Аруць і сеюць і барануюць

Аўсы, пшаніцы, хоць яравыя,

А хто гароху гонцы, другія,

То стрэхі правяць, платы гародзяць,

Ячмені сеюць, гнаі вывозяць

I садзяць спешку або хунтоўку,

Хто дарагону, хто асаноўку [16],

Урэшце на полі грэчкі і лёну,

У гародзе рэпы і шабальбону [17],

Буракоў, морквы, цыбулі, маку,

Бобу, капусты і пастарнаку.

I кожан весел, лёгак, як пташка,

Хоць ён працуе так, як мурашка.

Не углянецца, як час пяройдзе,

Вясна ўцякае, лета надойдзе.

Тагды гарачы ўжо час настане,

Наступіць жніва і сенаванне,

Тагды ўжо годзе сядзець у хаце,

Бо трэба брацца за сенажаці.

Бліснуць на сонцы сярпы і косы,

Звіняць мянтушкі, растуць пракосы.

Хоць залівае з працы пот вочы,

Кожан вясёлы, кожан ахвочы,

Касой махае, аж яна свішча,

Хоць бы у пояс расла травішча.

Нарэжуць траваў і канюшыны,

Хоць часам цягне пупа да спіны.

Другому, праўда, некалі гладзіць,

Каса не ўдасца або не ўладзіць.

А дзеўкі, бабы ім памагаюць:

То вернуць сена, то разбіваюць,

Пасля пластуюць і заграбаюць

I на астатку ў копы складаюць;

Урэшце, якая служыць дарога,

Возяць у гумны або да стога.

А сена пахне ад розных траваў

Лепш ад усякіх напскіх прыправаў,

I як жа добра, зняўшы адзенне,

Заснуць па працы на свежым сене!

Яшчэ сенаванне не надаела,

Глядзь, аж тут жыта ўжо падаспела.

Не час драмаці ні агіляцца,

Але за жніва трэба ўжо брацца.

Дык і бяруцца нашы кабеты:

Тэклі, Ганулі, Еўкі, Альжбеты!

Жнуць, снапы вяжуць, шапкі ламаюць,

Снапы падносяць, бабкі стаўляюць,

Спяшае баба, спяшыць дзяўчына,

Калом не гнецца і ў іншай спіна!

I цягнуць шнурам так, як салдаты,

Як свет — на поле, з цёмным — дахаты.

А як часамі ў каторай хаце

Ёсць маладзіца, дык мой ты браце,

Ну, дык снапшчыну тады спраўляюць,

А усе жнейкі гулянкі маюць.

Яе ж дык робяць з такой парадай:

Ідуць на поле усей грамадай,

Стануць на ніве укругавую

I выжнуць постаць адну, другую,

Снапоў наносяць, браўшы ў ахапку,

Дык як паставяць першую бабку,

Пастануць навокал яе, як дзеці,

Ды пачнуць песні ўсе разам пеці,

А маладзіца сувой расшые

Ды цэлым станам бабку накрые.

Пасля пасядуць кругом, як гускі,

Маюць гарэлкі шмат і закускі,

І лье другая, як у кадушку,

Ці манапольку, ці саматужку.

А як падвып’юць бабы і дзеўкі,

Пачнуцца жарты, смехі, прыпеўкі,

Пасля збяруцца усе да кучы

Ды пяюць «жніва», дамоў ідучы:

«Да ўжо сонца за бор зайшло.

Я, малада, дамоў пайшла,

Мне, маладой, не хочацца

Каля печы варочацца…»

Адны з парадку ўсё пачынаюць,

Другія гэтым, бач, адпяваюць

I так суладна — з боку здаецца,

Як быццам поле звініць, трасецца.

Цяжкая праца ўсім не да дзела,

Аж тут і лета ўжо праляцела.

Жніво ярное — гэта ўжо восень,

I, як той кажа, работак восем.

Ужо дні пахмурны і карацейшы,

Халодны ночкі і шмат даўжэйшы,

Раніцы мокры або туманны,

Часам марозік выскачыць ранні,

I на начлезе сцюжай не спіцца,

I сам не знаеш, за што хваціцца.

Бо яшчэ сена на сенажаці,

Тут жыта сеяць, снапы ўбіраці,

Араць на зіму і ляны рваці,

Касіць атаву і забіраці,

Лён убіраці ды ўперад сушыці,

Каноплі рваці, пенькі мачыці,

То ляны слаці, то падбіраці,

Дамоў вазіці, а после мяці,

Урэшце і бульбу трэба капаці,

Пасля з гародаў трэба ўбіраці.

Ужо забыўся мужык аб горы,

Бо ў яго поўна ў гумне, ў каморы,

Поўна ў істопцы, поўна у клеці,

Сам не галодны, пад’еўшы дзеці,

Хоць ўстае рана і пры лучынцы,

Але й сабе ёсць, ёсць і скацінцы.

А як надойдзе ужо Пакрова [18],

Ужо не наесца ў полі карова,

Тады халодны ветрык павее,

Трава пажоўкне і пачарнее.

Часам, як з коньмі ў полі начуеш,

Пяючых «восень» дзяўчат пачуеш:

«Ой, каліна, маліна, да не стой над

вадою,

Не ківай галіною, не раўнуйся

са мною…»

…«Чаму не прыйшоў, ані прыехаў,

Як я цябе прасіла?

Ці каня не меў, ці сам не хацеў,

Ці матка не пусціла?..»

I, сказаць праўду, дык, мой ты браце,

Ад гэтай песні за сэрца хваце,

Бо яе тая працяжна нота,

Хоць слёзы гоніць — слухаць ахвота;

Не то жалосна, не то праціўна,

Так неяк лёгка і неяк дзіўна…

Бо ў гэтай ноце як бы, здаецца,

Чалавек плача, то рад, смяецца,

Вясны шкадуе, маладых летак,

Зімы баіцца, старасці гэтак.

Як стане з дрэва ліст абсыпацца,

Птушкі у вырай пачнуць збірацца:

Жураў і бусел, пігаўка, пліска;

А калі гусі — ды лятуць нізка.

Тады гавораць старыя людзі,

Што ужо скора зіма к нам будзе.

Пойдуць ў край цёплы птушак грамады,

Варон і галіц лётаюць стады,

На дварэ стане сцюжа і слота

I па калені гразі ды балота.

Пачне памалу восень канчацца,

Стане паволі зямля сцінацца,

Наступіць холад, птушка не пісне,

Зіма настане, мароз прыцісне,

Ды па калені наваліць снегу.

Даставай сані, хавай цялегу,

Цягні суконкі цёплы з паліцы,

Трэба кажух, апрані рукавіцы.

Трэба ўстаць рана, не агіляцца,

Але ахвоча да цэпа брацца,

Бо тут гультайства не дапаможа,

Малаціць трэба і веяць збожжа,

Зярно да клеці трэба знасіці,

Саломай з сенам быдла карміці.

Хто каля дому корміць каровы,

А хто да лесу едзе па дровы,

А той па сена, хоць дзень кароткі,

Гэны з жыдамі у заработкі,

Хоць там не відна многа выгоды,

А хто дык часам едзе ў калоды,

Калі не мае ў хаце работы.

Так зарабляюць на соль, на боты,

На мерку газы ці на фунт мазі,

Стопчуць многа снегу і гразі.

I нашы бабы такжа ў рабоце:

Прадуць кудзелю на калаўроце

I ў клубкі ніці звіваюць з шпулі,

А после выткуць нам на кашулі.

Не спіць другая і слепіць вочы

Дымнай лучынкай, устаўшы з паночы,

А тут работа ідзе не гладка,

А у калысцы плача дзіцятка:

Ці то урокі, ці злыдні, можа,

Ці хто спалохаў, барані Божа!

За што хваціцца, чым тут ганяці,

Што скажа знахар, трэба спытаці.

Спіць яно мала, а плача болей,

Ці вады з рота, ці зносіць соляй,

Ці паіць макам з гарачым млекам,

Курыць бы хіба ды лавандрэкам? [19]

Знахар парадзіў (як жа ж не верыць),

Што яму трэба прычча памераць.

I цягнуць так, каб не ведаў ён конца,

Праз тры парогі, да ўсходу сонца.

Дык у клапоце бедна кабета:

Робіць і тое, робіць і гэта,

I ёй трудоў то больш, як мужчыне,

Ні з’есць парою, ні адпачыне…

Гэтак гаруе не адна хіба

Матка і б’ецца, як аб лёд рыба.

Трудна і горка не раз мужчыне,

Але не лепей ёсць і жанчыне…

Мусіць, ад Бога гэтак патрэба

Гараваць цяжка на кусок хлеба!