ЖАЛЬБА УЦЕКАЧА

ЖАЛЬБА УЦЕКАЧА

Гавораць людзі, што спрадвеку

Жылося цяжка чалавеку:

Цярпеў заўсёды бедны стан,

Бо яго крыўдзіў цар і пан.

Кажуць, што некалі, бывала,

Крыўды і слёз было нямала,

Але сказаць, і ў гэты час

Бывае моташна не раз.

Цяпер усюды ўголас баюць

I надта многа абяцаюць

Багацця і дабра ай-вай! —

Што ўжо на свеце будзе рай.

Але, як кажуць, абяцанка

Бывае для людзей спадманка

I радасць толькі для… дурных —

Такая гутарка старых.

Слабейшаму заўсёды цяжка.

Не — то і шэрая сярмяжка

Не раз твой карк худы сагне,

А можа, іншы скажа: не?

Даводзілася ўсім нам дужа,

Але найгорш таму, хто служа.

Той і сягоння пацярпеў,

Каторы з службы хлеб свой еў,

Хоць служба, як вялося здаўна,

Адна другой была не раўна.

Не будзем тога разбіраць —

Я аб сабе хачу сказаць.

* * *

У адной закінутай старонцы,

Гдзе ў дзень пагодны свеціць сонца,

Гдзе ўлетку — дождж, зімой — мароз,

Там я радзіўся, там і рос.

Бацькі мае хоць і хацелі

Мяне вучыць, але не мелі

Адкуль бы спосабу узяць,

Мяне ў навуку каб паслаць.

Ацец мой быў чалавек працы,

Служыў ў дварэ ён пры палацы

I там за працу і свой пот

Браў сарачню рублёў на год.

Само сабой, ў такія часы

Не мог аддаць мяне у класы,

Але затое, відзеў Бог,

Што ён зрабіў тае, што мог.

Дастаў надзел тры дзесяціны,

Крыху пашні, крыху бяліны,

У мястэчку шчупленькі пляцок

I збудаваў для нас дамок.

Матка мая, дык сказаць гэта,

Была гаротная кабета,

I вельмі мала светлых дней

На долю выпадала ей.

Мяне яна вельмі любіла,

Чытаць па кніжцы навучыла

I ставіць, помню як цяпер,

Кружкі і палкі на папер.

I гэтак — без вялікай штукі —

Усёй было маей навукі,

Але й праз гэту ўжо навек

Я стаў пісьменны чалавек.

Хоць я да гэтакай работы

Не вельмі многа меў ахвоты,

I, праўду божую сказаць,

Любіў я лепей пагуляць.

Але хто з нас ды без укору,

Не быў такім у гэну пору,

Калі нічуць не рупіць быт,

Абы не голы быў, а сыт?

Ой, гэты век! У людскім родзе

Чаму так скора ён праходзе?

I после той маленства час

Багат ўспамінкамі не раз.

Ён мне прамчаўся вельмі скора.

Прыціснула адразу гора,

Пазнаў адразу я бяду.

Дано так, мусіць, на раду,

А можа, баба, як купала,

На ўрокі спосабу не знала?

После і хрэст ўжо не памог.

А можа, гэтак судзіў Бог?

I, як усе з яго прыказу,

Змярлі бацькі мае адразу,

А я з парожняй калітой

Астаўся круглай сіратой.

Нягодныя насталі часы,

Як выйшлі скора ўсе запасы,

А тут якраз ішло к зіме —

Не сталі гульні науме.

А стала, як гавораць проста,

Нічога ўліць ані у вошта.

Тады прыйшлося спусціць нос.

Я думаў: згінуць трэба будзе.

Але перш Бог, а потым людзі

Сталі вучыць і памагаць,

Як трэба гора гараваць.

Як стаў саўсім я адзінокі,

Надумаў ехаць ў край далёкі,

Бо акурат у гэны час

За мора ехалі ад нас.

Але мужык — ён заўш варона:

Жаль стала роднага загона

Ды свайго ўласнага кутка,

Старэнькай цёткі і дзядка.

Вота ж я ў сваім хвальварку

Узяўся сам за гаспадарку

I папраўляцца стаў, але

Чуць не папаўся ў маскале.

I каб не дзед мой, каторы

Памёр у тыдзень па наборы.

Не захацеў на свеце жыць —

Пайшоў бы да цара служыць.

Паволі я крыху абжыўся,

Крыху паждаўшы, ажаніўся:

Дастаў кабету не на жарт,

Хоць, можа, быў яе не варт.

Хоць не з вялікае навукі,

Ды залатыя мела рукі,

Усё зрабіць сама магла —

I жонка добрая была.

* * *

Да вас, удалыя малойцы,

Мне хочацца сказаць два слоўцы

I раду добрую падаць,

Як трэба жонак выбіраць.

Звяртайце заўсягды увагу,

Каб многа не шукаць пасагу,

Ані ўганяцца за красой,

Ні за багатаю раднёй.

Пустая твар і ўся фігура,

Калі нягодная натура,

Язычлівая ці гультай.

0, гэтакай ты не чапай!

Пяройдзе грош, краса прывяне,

Радня цурацца цябе стане,

А з благой бабай чалавек

Прапашчы будзе на ўвесь век.

Глянь, гдзе дзяўчына акуратна,

Хоць будзе бедна, ды апратна,

I не лядашчая ізноў,

Добрай радні, добрых бацькоў,

Не любіць ветрыць, як другія,

Але і вытча і пашые,

Ды як не мажа на твар фарб,—

Такая жонка — гэта скарб!

Я ж дык узяўся, ўрэчы з карты,

За гаспадарку не на жарты,

За барану, саху і цэп —

Стаў дабываць паволі хлеб.

А всдама, з такой валокі,

Як быў яшчэ я адзінокі

I покуль што з кабетай сам,

Жылося з горам папалам.

Але ад Бога ці нарокаў,

Як стала прыбываць прарокаў,

Трудно з батраччыны пражыць,

Пайшоў і я у двор служыць.

Служба — от, ведама, як служба,

І, як гавораць, што не дружба,

Няхай яе агорне бес!

Мяне назначылі у лес

Пільноваць значнага абшару

Ад крадзяжоў і ад пажару

I ад усякіх іншых шкод

Зіму і лета — круглы год:

Палосся, моху каб не дралі,

Сабак у лес каб не пушчалі,

Гарэхаў, ягад і грыбоў

Каб не збіралі без квітоў…

Бо на пашу ў лесе жывёлы,

На шышкі, венікі, памёлы,

Урэшце, на віткі да барон

Быў вельмі строгі забарон.

Вота ж гэтакім парадкам

Было хлапотаў пад дастаткам,

Было не раз многа бяды,

Былі разбоі і суды

I пры пасадцы, пры прадажы,

Але найгорш дык пры пакражы

Бывала прыкрасці падчас,

Кляцьбы і лаянкі не раз.

Бо і даўней і ў нашы часы

Мужык заўсёды на лес ласы,

Не ўсцеражэш яго нідзе,

Калі захоча — украдзе.

* * *

Наш пан, так, як і ўсе, вядома,

Ніколі не сядзеў ён дома:

Круціўся ўсюды як на здзек —

Быў не найгоршы чалавек.

Калі не сам пан, дык панята

Не гладзілі нашага брата,

Не спагадаючы нічуць,

Часта любілі падцягнуць.

А іх — і большанькіх, і меншых,

I паўнамоцных, і слабейшых,

Як маладых, так і старых —

Было прыезджых і сізаіх.

Бывала — каб на іх халера! —

Другі на грош табе не вера,

I кожан гэтакі мядзведзь,

Гдзе горш — туды цябе папрэць.

3 іх кожнаму, каб зналі-чулі,

Так нараві, як ліхой скуле,

Ды карк свой нізенька прыгні

I сваю лямку дальш цягні.

Так і глядзі, адкуль што будзе:

Адтуль — паны, адгэтуль — людзі;

Адны цябе усюды пруць,

Другія — лаюць і клянуць.

I будзь тут мудрым ў такім смаку!

I хоць рассыпся драбней маку

Або уголас галасі —

Ніколі рады не дасі.

Бо такі, мусіць, і не сніўся,

Не толькі што не нарадзіўся,

Каб так усім як мае быць

Патрапіў роўна угадзіць.

I так цягнулася гадамі,

То крыху лепш, то горш часамі,

Часта змяняліся паны,

I так жылося да вайны.

Але настаў той час нязгоды —

Захваляваліся народы,

Многа паклалася галоў,

I налілася ракой кроў.

Ад Бога ці ад злога духа

Пайшла па свеце завіруха,

Прапаў парадак, згінуў лад,

Калі паўстаў на брата брат.

Пайшло пад ногі ўсё святое,

На глум, на здзек — дабро людское,

Загінуў стыд, забыты грэх,

Вера бацькоў пайшла на смех…