Яго прысутнасць

Іван Паўлавіч Мележ. Тры словы гэтыя ўвабралі ў сябе цэлы сусвет думак, вобразаў, людскіх лёсаў і характараў.

Вымаўляю іх, і перад вачыма, у памяці, удзячна-збянтэжанай, паўстае мажны, рослы, спакойна-разважлівы вонкава, а ў душы цнатліва-засяроджаны майстар, які ведае слова на вагу і славу на цяжар. Слова слухалася яго, ім ён мог выказаць самае патаемнае і самае глыбіннае пачуццё. Слава, заслужаная сумленнем і працай, абавязвала да новых высілкаў у імя роднай культуры, у імя літаратуры беларускай, дзеля якой ён жыў, паветрам якой ёп дыхаў, клапоцячыся, каб чыстым і здаровым было яно.

Яшчэ ў школе, ва Ушачах, пазнаёміўся ўпершыню я з Іванам Мележам, захоплена прачытаўшы «Мінскі напрамак». А пасля ў сталіцы рэспублікі быў сведкам упэўненага, без лішняй мітусні і шуму, росту і сталення таленту аднаго з выдатных прадстаўнікоў нашага прыгожага пісьменства.

Здараліся шчаслівыя выпадкі сумесных дарог, сустрэч, гутарак.

Іван Паўлавіч насцярожана-ўважліва ставіўся да слоў пра ягоную творчасць, пра ягоную асобу, нібыта ў думках звяраючы іх з уласнай ацэнкай. Ен радаваўся кожнаму зычліваму руху душы субяседніка.

У «Полымі» пачыналі друкавацца «Людзі на балоце». Яшчэ далёка было да ўсеагульнага прызнання, яшчэ некаторыя будучыя паслядоўнікі і зычліўцы, патрыёты Палесся насцярожана, а то і з яўным недаверам глядзелі на першыя раздзелы рамана, а Іван Паўлавіч з нервовай трывогай слухаў усё, што казалі пра ягоны твор. Ён чакаў з нецярпеннем, чакаў цярпліва спагады і падтрымкі. Так сухмень чакае навальніцы, так ралля руні чакае. Пачалі ісці лісты, яго сустракалі на вуліцы і віншавалі, яму званілі дадому. Асмеліўся пазваніць і я, каб выказаць сваю радасць. I быў нечакана здзіўлены той радасці, з якой сустрэў прызнаны майстар мой лірычны шчэбет.

У адзін з навагодніх нумароў «ЛіМа» разам з Петрусём Макалём пісалі мы так званы святочны рэпартаж, дзе былі радкі:

I Мележ наш прыйшоў, Іван,

Ен слоў дарма не блоціць —

Прынёс ён новы свой раман

«Людзі на балоце».

Віншуем, браце Мележ,

Даўно такіх не мелі ж!

Сустрэў мяне неяк у Саюзе пісьменнікаў Іван Паўлавіч і спытаў з сарамлівай сваёй усмешкай: — Пісаў рэпартаж?

Ну, прыйшлося прызнацца, што за адным псеўданімам — Пятрусь Макаль, а за другім — я. Нам абодвум за добразычлівасць падзякаваў Іван Паўлавіч разлагоджана і шчыра. А мне было прыемна, што прыдалося да рыфмы ўшацкае слова «блоціць».

Як дарагая памяць у мяне захоўваецца кніга «Людзі на балоце» з ласкавым і надзвычай шчодрым аўтографам: «...з сімпатыяй, з любоўю, з верай і самымі добрымі пажаданнямі — Іван Мележ. 17.5.62 г. Мінск».

Чамусьці заўсёды, калі бачу яе, успамінаю густы і цёплы дождж, ад якога хаваў за пазуху дарагі падарунак. Пад гэты дождж мармытаў я нейкія радкі, дажджавыя кроплі адбівалі памер і агучвалі модныя тады прыглушаныя асацыятыўныя рыфмы.

Уразіла мяне і да канца дзён хваляваць будзе тая ўвага, з якой ставіўся Іван Паўлавіч да ўсяго, што адносілася, што тычылася літаратуры.

«Полымя» толькі надрукавала падборку лірыкі Федэрыка Гарсія Лоркі «Блакітны звон Гранады» ў маім перакладзе. Аднойчы Іван Паўлавіч у выдавецтве вёў чарговы бой з тэхрэдамі, якія ўсё патрабавалі то скараціць нешта, то дадаваць абзац, а ён, пярэчачы, гарачліва заўважаў, што Леў Талстой не пазнаў бы ні «Вайны і міру», ні «Анны Карэнінай» пасля такіх скарачэнняў. Калі ўсе перамовы з тэх-рэдамі скончыліся, ён раптам далікатна і лірычна сказаў сваю думку пра мае пераклады, падбадзёрыў.

Натуральна, што выданне зборніка лірыкі вялікага паэта па-беларуску паслаў я Івану Паўлавічу, паслаў і свой зборнік «Свята пчалы». I калі вярнуўся з чарговай паездкі на Ушаччыну, то дома сказалі — званіў Іван Мележ і дужа цёплыя словы казаў. I шчаслівы быў я, калі праз колькі дзён зноў пачуўся тэлефонны званок і Іван Паўлавіч шчодра, трэба сказаць, навырост ацаніў маю працу.

Помніцца Іван Паўлавіч на сходах, нарадах, дыскусіях — спакойны ў голасе і ўтрапёны ў думках, непахісны ў сваіх пераконаннях; на сустрэчы з чытачамі — уважлівы да кожнага пытання і, як расчулены бацька, рады, што дзяцей ягоных і шануюць, і ведаюць; у паездках — зацікаўлены і ўзрушаны жыццёвым клопатам.

Напаміпам пра сонечнае падарожжа ў маі 1976 года падчас Дзён літаратуры і мастацтва Украіны на Гомельшчыну, у прыватнасці, у родны Івану Мележу Хойніцкі раён, сёння ў мяне кніга «Белыя вішні і яблыні», якую падпісвалі ўдзельнікам свята братэрства землякі пісьменніка.

У хойніцкім Доме культуры, у гасцінным палескім застоллі сабраліся і героі кніг Івана Паўлавіча, і сваякі ягоныя, блізкія і далёкія, многія нават абліччам падобныя на яго. Вялікая радня! Хоць сам пісьменнік не змог на гэты раз прыехаць у родныя мясціны, але ён быў увесь час з усімі — ва ўспамінах, у згадках, у тостах, у пажаданнях яму і плёну і здароўя.

Пасля, калі ў Мінску расказаў я Івану Паўлавічу пра добрыя ўражанні, перадаваў яму прывітанні ад знаёмых і дарагіх людзей, ажно маладзеў аўтар «Палескай хронікі»: здаецца, у гэты міг ён быў сам зноў у родным Палессі.

Падарожжа гэтае пасля выявілася шчодра на старонках вядомага ўкраінскага празаіка Юрыя Збанацкага, Героя Савецкага Саюза, які партызаніў у родных мясцінах Івана Мележа, у радках узнёслых і пашанлівых украінскіх паэтэс Тамары Каламіец і Святланы Повэнка, у вершах Казіміра Камейшы.

Усіх, хто склаў нашую невялікую літаратурную брыгаду, натхніў на шчырае слова родны край Івана Мележа.

Ніколі не думаў я, калі чуў, калі бачыў Івана Мележа, што буду жыць на вуліцы, якая носіць ягонае імя. Цяпер кожны раз на канвертах лістоў сябрам сваім выводжу я імя, вядомае далёка і шырока. Гэтае ж імя пішуць мае сябры, калі шлюць весткі ў Мінск.

А цераз вуліцу, пачынаючы яе, сілуэціцца на мемарыяльнай дошцы знаёмы профіль, а даты жыцця і смерці яшчэ раз падкрэсліваюць, як рана пайшоў ён ад нас і як шмат зрабіў улюбёны сын Беларусі за кароткі свой век.

Тван Мележ вучыў шанаваць роднае слова, вучыў казаць праўду, вучыў быць шчырым са сваім сумленнем. Яго прысутнасць у нашай літаратуры як бы ставіла ўсё на сваё належнае месца, не давала магчымасці самарэкламнікам выстаўляць напаказ сваю персону.

Яго прысутнасць павінен адчуваць кожны, хто хоча сказаць сваё слова ў літаратуры.

1981