Заклінальнік і гранільшчык слова

Яго лічыў я сваім самым лютым ворагам больш як год. Нават байку напісаў «Рэдактар і паэт», дзе ў вобразе рэдактара-бюракрата, не чулага да маладых талентаў, вывеў свайго крыўдзіцеля. Але нідзе ніхто не ўзяў і гэтую байку друкаваць. Лёс яе напаткаў такі, як і мой верш, забракаваны нядобразычліўцам.

А ворагам гзтым быў мой цяперашні добры таварыш, дарадца Навум Ктслік, які працаваў тады ў «Літаратуры і мастацтве», да каго я, як усе пачаткоўцы, дужа самаўпэўнены, і прынёс студэнтам-першакурснікам свой верш. Цяпер я ўдзячны Навуму Кісліку і за той суровы разбор верша, і за ўсе пазнейшыя словы адкрытай шчырасці, непрыхарошанай суровасці.

Пазней Навум Кіслік напіша «Распавяданне пра дэбют», дзе выкажа і свой апраметны страх пачаткоўца:

«Я так робел, что просьбу в гардероб сдавать при входе верхнюю одежду, с отчаяньем, оледенившим лоб, прочел как Дантов стих: «Оставь надежду!» А у дверей с табличкой «литотдел» дрожь охватила — почва закачалась так явственно, что весь похолодел, как даже под бомбежкой не случалось».

Розніца ў нашых становішчах была істотная. Я, зялёны хлапчук, пісаў пра ўсё ўвогуле, а Навум Кіслік пра тое, што адчуў, прачуў, прамацаў, выверыў. Бамбёжка была сапраўдная, як і ўсе ягоныя перажыванні. Дэбют паэта адбыўся ў Арэнбургу зімой 1944 года. Выпісаны са шпіталя пасля цяжкага ранення на Арлоўска-Курскай дузе, ішоў малады, але стрэлены верабей з запаветным сшыткам вершаў і ўбачыў шыльду «Газета Южурво «Сталинец». Маёр Аляксандр Каваленкаў, таксама са шпіталя, прывеціў: «А, з сінім сшытачкам прыйшоў. Давай». Праз тры дні ўбачыў малады паэт свой першы надрукаваны верш «Памяти павших». I пісаў пасля, і цяпер найболей піша вядомы рускі паэт Навум Кіслік пра сваіх аднагодкаў, што палі на палях вайны.

Бежала тень несчетных похорон

За огненной обочиной похода,

Как будто взялся выполннть Харон

Столетний план за те четыре года.

Напярэдадні вайны чарначубы хлапчук зайшоў да славутага тады на ўвесь Віцебск Пэна. Стары мастак у саламяным капелюшы, у белай талстоўцы (і цяпер прыгадвае Навум Зіноўевіч) параіў хлапчуку вучыцца. Была пададзена заява ў вядомае Віцебскае мастацкае вучылішча (мог бы нават сустрэцца Навум Кіслік з Васілём Быкавым, які вучыўся там), але адразу ж давялося пісаць заяву, і не адну, і прасіцца на фронт; яшчэ думалася тады будучаму паэту, што, як не трапіць на фронт, нічога не напіша. Але не хапала гадоў, каб трапіць на фронт — нарадзіўся Навум Кіслік 26 верасня 1925 года.

Пазней, у далёкі мірны час паэт між іншым скажа:

Я вспомнил вдруг, что в сентябре родился,

и первый вздох и первый мой глоток

был с каплей зноя первый холодок —

теперь мне этот опыт пригодился.

У прыволжскім горадзе восенню 1941 года школьнікі аблогай бралі ваенкамат — пашліце на фронт. Ваенком, яшчэ з акна ўгледзеўшы нецярпліўцаў, паўтараў адно і тое ж: «I гародніна, і садавіна сваёй чаргі дачакацца павінна». Пасля заняткаў штодзень быў Усевобуч. Аднойчы на пытанне, хто можа скласці песню пра Усевобуч, пагатоўнасцю адказаў Навум Кіслік. I першая, і апошняя, як цяпер з усмешкай заўважае паэт, была ягоная песня Усевобуча на матыў «Врагу мы скажем: нашу родину не тронь». Пасля было вучылішча і адчуванне прасторы:

Острей пространство чувствуешь хребтом,

влачнмое на двух железных лямках,

когда его при затемненных лампах

теплушка ловит судорожным ртом.

И это — не какой-нибудь Атлант,

державший свод небесный в наказанье,—

стрелкового училища в Казани

так и недоучившийся курсант.

Наогул, трэба зазначыць, што біяграфія Навума Кісліка ў ягоных вершах і паэмах. Дэталі побыту, часу надзвычай дакладныя, але не абніжаныя фактамі, а наадварот узвышаныя журботнай іроніяй, лірычнай кпінай.

Даваенны ціхі Віцебск паэт умее намаляваць некалькімі радкамі:

Громыхали ломовики, перебраниваясь

на четырех языках сразу.

Да згорбленай даўняй вуліцы можа як да бабулькі звярнуцца:

Давай-ка

переведу тебя, старая,

через новую площадь,

за которой раскинулся космос...

Но это тебе не под силу.

Гэта пра сябе сказаў паэт, вораг усялякага пазёрства, выхвальства, рэзанёрства:

Он в ангелы не годен — те полегче,

а этот погрубей, покруче тесто,

житейской ношей занято заплечье —

для крылышек не остается места.

Але «гудит бомбардировщик памяти» і зноў і зноў вяртае да дзён найсуровых выпрабаванняў. Прыгадваецца, як гучала песня на верш Навума Кісліка ў праграме «Песняроў» «Праз усю вайну», прысвечанай 40-годдзю Перамогі:

Родина, Родина,

что за красоты

ты подстилаешь под ноги пехоты!..

Первая рота...

Армия, армия...

Первая молодость,

ранняя, ранняя.

Рускі паэт Навум Кіслік жыве і працуе ў Мінску, актыўна перакладае беларускую паэзію на рускую мову. А пачалося ўсё з першага перакладу верша Аркадзя Куляшова. Пасля былі доўгія гады творчай дружбы з выдатнейшым беларускім паэтам. Карыстаючыся вайсковай тэрміналогіяй, бліскучай перамогай можна назваць пераклад выбранай паэзіі Янкі Купалы. Ды, як гэта часта здараецца, не заўсёды заўважаецца свой, блізкі, хатні, што называецца, майстра. I таму пэўным дакорам нашай крытыцы гучаць словы масквіча Канстанціна Ваншэнкіна: «Навум Кіслік — не толькі сапраўдны паэт, але і сапраўдны майстра. Ён стаіць у адным шэрагу з самымі вядомымі паэтамі франтавой фармацыі, мастакамі, народжанымі вайной. ён таксама пясняр парадзелага, выбітага пакалення, такі ж, як Межыраў, Вінакураў, Старшынаў ці Слуцкі. Адрозніваецца ён ад астатніх толькі тым, чым яны самі адрозніваюцца адзін ад аднаго: уласным голасам, інтанацыяй. Ды яшчэ, можа быць, тым, што, жывучы ў Мінску, а не ў Маскве і лянуючыся прыладжваць вершы ў сталіцы, крыху меней вядомы...»

Голас паэта не зблытаеш у шматгалосым (яно, можна сказаць, часам і не дужа зладжаным) хоры сучаснай паэзіі. У вершах Навума Клсліка ёсць, як любіць гаварыць выдатны знаўца мастацкага слова Міхась Стральцоў, дыханне. Паслухайце, як, напрыклад, дыхае колшае слова радка:

Вот и расслышали мы

тихо сквозимую

по первозимью перевозимую

первую песню зимы.

Первые скрипы, что были сокрыты,

выползли и расписались санскритом —

голым кустом на бело-пустом.

Праца над словам катаржная, галерная (у рыфму так і просіцца — халерная), над словам свайго верша, над словам, якое трэба перакласці па-руску, перавесці ў блізкамоўную стыхію, праца гэтая падобна на праход па мінным полі. Бездакорнае веданне рускай і беларускай моў дапамагае майстру. Абкладзены слоўнікамі, даведнікамі, тамамі і томікамі паэзіі, прозы, былы франтавік на пярэдняй лініі літаратурнага жыцця не дае сабе перадышак, паслабак. Ледзь не з паганскай мальбой да слова звяртаецца працаўнік:

Великий океан — родной глагол.

Беззвучен рядом голос мой простуженный.

Зачем я плыл за призрачной жемчужиной?

Ведь все равно пред ним предстану гол.

Глагол, всей солью бытия пропахший,

Тебе, за навык, добытый хребтом,

Поклон приносит без вести пропавший.

Ты в нем гремел, не ведая о том.

Слова на ўвагу адказвае ўвагай, на любоў любоўю, узвышаючы афарыстычны, дэмакратычны, вытанчаны радок таленавітага рускага паэта Навума Кісліка, заклінальніка і гранільшчыка слова.

1985